هورمون رشد چیست و آزمایش های آن کدامند؟

هورمون رشد (Growth Hormone) که به اختصار به آن GH می گویند، نقشی مهم و حیاتی در رشد و نمو طبیعی انسان به خصوص در کودکان و نوجوانان دارد. اگر سطح این هورمون از حد مجاز بالاتر یا پایین تر برود، می تواند مشکلاتی را در سلامت کودکان و یا بزرگسالان ایجاد کند. آزمایش هورمون رشد که با هدف تعیین میزان هورمون رشد در خون انجام می شود، به پزشک کمک می‌ کند تا مشکلات احتمالی مربوط به هورمون رشد را شناسایی و بهترین روش را برای درمان انتخاب کند. در ادامه مطلب ما را همراهی کنید تا معرفی جامعی از این آزمایش ها داشته باشیم.

هورمون رشد چیست؟

هورمون رشد که یکی از هورمون های تولید شده توسط غده هیپوفیز است، به کنترل رشد و انجام واکنش های شیمیایی در بدن کمک می کند. گاهی ممکن است این هورمون در بدن به مقدار زیاد تولید شود؛ گاهی هم ممکن است که مقدار ترشح آن کمتر از مقدار نرمال باشد و در مواردی هم این امکان وجود دارد که اصلاً ترشح نشود. با توجه به گسترده بودن اثرات این هورمون، اختلالات ترشح آن می تواند سبب بیماری ‌های مختلفی خصوصاً در کودکان شود.

علائم کمبود هورمون رشد

نشانه های بیماری بستگی به سنی دارد که فرد در آن دچار کمبود GH می شود. علائم این بیماری در اغلب بزرگسالان، پایین آمدن سطح انرژی و یا کاهش غیرقابل توضیح توده عضلانی است. علائم کمبود هورمون رشد (GHD) در کودکان عبارتند از:

• تأخیر در رشد استخوانی
• تأخیر در بلوغ
• قد زیر میانگین

باید توجه داشته باشیم که GHD همیشه علت کوتاهی قد و یا رشد آهسته در کودک نیست. ممکن است به دلایل زیادی از جمله وراثت، قد کودک کمتر از میانگین باشد. همچنین دوره رشد آهسته قبل از بلوغ، در اغلب کودکان معمول است. رشد كودكانی که به كمبود هورمون رشد مبتلا هستند، معمولاً كمتر از 2 اينچ در سال است.

علل کمبود هورمون رشد

بیماری کمبود هورمون رشد (GHD) یک بیماری نادر است که می تواند مادرزادی و یا اکتسابی باشد و ممکن است فرد را در دوران کودکی یا بزرگسالی گرفتار کند. اختلال مادرزادی یعنی مشکل از بدو تولد در فرد وجود داشته است که این مسأله می ‌تواند به دلیل وجود یک اختلال ژنتیکی در تشکیل غده هیپوفیز -که مسئولیت ترشح هورمون رشد را به عهده دارد- باشد.

در نقص اکتسابی، کودک با اختلال به دنیا نیامده و مشکل در مراحل بعدی زندگی ایجاد شده است. برای توضیح این اختلال، علل مختلفی وجود دارد که موارد زیر از آن جمله هستند:

• وجود یک تومور خوش خیم (آدنوم) در غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس
• آسیب به غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس متعاقب انجام رادیوتراپی در ناحیه سر و گردن
• آسیب مغزی در نتیجه آسیب فیزیکی به سر
• مننژیت

در صورتی که نتوان علت مشخصی را برای کمبود هورمون رشد یافت، از واژه اختلال ایدیوپاتیک برای توصیف علت استفاده می شود.

علائم افزایش هورمون رشد

همان گونه که هورمون رشد محرک رشد استخوان ها، ماهیچه ها و اندام های بدن است، میزان بالاتر از حد نرمال آن می تواند سبب رشد غیرطبیعی بافت های مذکور شود. اگر هورمون رشد در دوران کودکی – یعنی پیش از بسته شدن صفحه رشد استخوان – بسیار بیشتر از مقدار نرمال ترشح شود، رشد طولی استخوان های بلند، عضلات و اندام ها را در پی دارد که به آن ژیگانتیسم (بیماری غول‌پیکری) می گویند. اما اگر هیپوفیز بعد از بسته ‌شدن صفحه رشد استخوان، به ترشح بیش از اندازه هورمون رشد بپردازد، بیماری آکرومگالی (بیماری درشت‌ پایانکی) رخ می دهد که اغلب بین سنین 30 تا 50 ظهور می کند. در این بیماری، بخش ‌های پایانی بدن مثل بینی، آرواره و انگشتان دست و پا، دچار بزرگی غیرعادی می شوند.

علل افزایش هورمون رشد

علت افزایش هورمون رشد، معمولاً وجود یک تومور در غده هیپوفیز (آدنوم هیپوفیز) است. به طوری که حدود ۹۵ درصد از موارد آکرومگالی توسط یک تومور هیپوفیز خوش خیم و ۵ درصد دیگر از موارد، به وسیله تومورهای غیر هیپوفیزی ایجاد می شوند. همچنین وجود تومور در قسمت های دیگری از مغز، پانکراس و ریه ها می تواند باعث ترشح بیش از حد هورمون رشد شود.

انواع آزمایش های هورمون رشد

برای ارزیابی مقدار این هورمون، چندین نوع تست آزمایشگاهی وجود دارد که بسته به نوع آن، هر کدام پروتکل متفاوتی دارد.

تست هورمون رشد در سرم خون

در این آزمایش، یک نمونه خون از فرد تهیه می شود و با تجزیه و تحلیل آن در آزمایشگاه، سطح هورمون رشد تعیین می شود. از آنجا که سطح هورمون رشد در طول روز به طور طبیعی بالا و پایین می رود، اطلاعات به دست آمده از این آزمایش ممکن است برای تشخیص عارضه کافی نباشد که این امر می تواند به تجویز نوعی دیگر از آزمایشات هورمون رشد منجر شود.

تست فاکتور رشد شبه انسولین – 1

فاکتور رشد شبه انسولین – 1 یا Insulin-like Growth Factor-1که به اختصار به آن IGF-1 می گویند، هورمونی است که همراه با هورمون رشد، رشد طبیعی بافت ها و استخوان ها را باعث می شود. این هورمون در پاسخ به تحریک هورمون رشد، توسط کبد، عضلات اسکلتی و بسیاری از بافت های دیگر تولید می شود.

از آنجایی که هورمون رشد در طول روز بصورت پالسی در خون ترشح می شود و مقدارش در ساعات مختلف روز متفاوت است، تفسیر نتیجه آزمایش هورمون رشد به تنهایی نمی تواند شواهد کافی از بیماری را نشان دهد. اندازه گیری سطح IGF-1 می تواند کمبود و یا مقدار اضافه هورمون رشد را نشان دهد، ولی برخلاف هورمون رشد، مقدارش در طول روز فاقد نوسان است. این امر موجب می شود تا IGF-1 به عنوان یک آزمایش کارآمد، میزان متوسط هورمون رشد را نشان دهد؛ لذا از این آزمایش جهت تشخیص کمبود و یا مقادیر اضافی ترشح هورمون رشد در بدن استفاده می شود.

لازم به ذکر است که برای هر دو آزمایش یاد شده، تنها نیاز به یک بار نمونه گیری است.

تست سرکوب هورمون رشد

اگر پزشک به این نتیجه برسد که مقدار تولید هورمون رشد، بیشتر از حد نرمال است، انجام تست سرکوب هورمون رشد در تأیید این موضوع به کمک پزشک می آید.

در این روش، از بیمار یک نمونه خون گرفته می شود. سپس از او خواسته می‌ شود که یک محلول استاندارد قندی (حاوی گلوکز) را بنوشد. پس از نوشیدن این محلول، طی دو ساعت در فواصل مختلف زمانی چند نمونه خون دیگر از بیمار گرفته می شود و برای آنالیز به آزمایشگاه ارسال می شود. در اکثر افراد، گلوکز منجر به کاهش تولید هورمون رشد می شود. در این آزمایش، مقدار هورمون در هر فاصله‌ زمانی، نسبت به میزان نرمال آن ‌سنجیده می شود.

تست تحریک هورمون رشد

این آزمایش در تشخیص افزایش و یا نقص در تولید هورمون رشد به پزشک کمک می کند. جهت انجام این آزمایش، از بیمار یک نمونه خون اولیه گرفته می شود. پس از آن با تزریق داخل وریدی انسولین یا آرژينین، بدن را وادار به ترشح GH می کنند. در قدم بعدی، در فواصل زمانی تعیین شده، از بیمار چند نمونه خون گرفته می شود تا با آنالیز سطح هورمون رشد، مشخص شود که آیا انسولین یا آرژينین، غده هیپوفیز را برای تولید سطوح مورد انتظار GH تحریک کرده اند یا نه.

آمادگی های لازم برای انجام آزمایش هورمون رشد

به مانند همه آزمایشات پزشکی، آزمایش هورمون رشد هم پروتکل هایی دارد. از آنجاکه انواع متفاوتی از آزمایشات GH وجود دارد، آمادگی لازم برای انجام هر کدام، به نوع آن بستگی دارد. اما به طور کلی می توان از موارد زیر به عنوان اصلی ترین نکاتی نام برد که باید در انجام آزمایشات مذکور، مورد توجه قرار گیرند.

• ناشتا بودن برای یک بازه زمانی معین
• اجتناب از مصرف ویتامین B7 یا بیوتین
• قطع مصرف برخی از داروها (با مشورت پزشک) که امکان اثرگذاری آنها بر نتیجه آزمایش وجود دارد

سطح GH غالب افراد، از محدوده نرمال خارج نیست؛ لذا آزمایش های هورمون رشد به ندرت تجویز می شود. اما اگر پزشک احتمال دهد که سطح GH در بدن غیرطبیعی است، به احتمال زیاد یک و یا چند مورد از آزمایش های گفته شده را تجویز می کند.

درمان کمبود هورمون رشد در کودکان

تزریق هورمون رشد مصنوعی، درمان استاندارد GHD در کودکان است. پزشک پس از تشخیص کمبود هورمون رشد در کودک، اقدام به جایگزینی آن در بدن می کند. درمان دارویی ابتدا با دوز کم شروع می شود و به تدریج به بالاترین سطح (تا زمان بلوغ کودک) افزایش می یابد. باید خاطر نشان کرد که استفاده از هورمون درمانی تنها برای دختران زیر 14 سال و پسران زیر 16 سال مؤثر است؛ چرا که با رسیدن به سن بلوغ، صفحات رشد استخوان ها بسته می شوند و هورمون درمانی بی تأثیر می شود. اگر فرزند شما علائم کمبود هورمون رشد را دارد، می توانید با مراجعه به پزشک متخصص داخلی و انجام آزمایشات تجویز شده، از کیفیت مشکل فرزند خود مطلع شوید.

درمان کمبود هورمون رشد در بزرگسالان

درمان دارویی و جراحی، درمان های غالب کمبود GH در بزرگسالان هستند. ساخت هورمون رشد در گذشته بسیار دشوار بود؛ اما خوشبختانه امروزه با کمک تکنولوژی نوترکیب، میزان قابل ملاحاظه ای از این هورمون ساخته می شود که تزریق مقدار بسیار کمی از آن می‌تواند در بزرگسالان مبتلا، هورمون رشد را جایگزین کند و طول عمر و کیفیت زندگی آنها را افزایش دهد.

درمان افزایش هورمون رشد

همان طور که گفتیم، ژیگانتیسم و آکرومگالی دو بیماری غالب در اثر ترشح بیش از حد نرمال هورمون رشد هستند. رویکرد درمانی برای این بیماری ها، تنظیم یا توقف تولید هورمون رشد است. از این رو می توان از جراحی، دارودرمانی، رادیوتراپی و یا ترکیبی از این سه به عنوان راهکارهایی برای دست یافتن به سطوح پایین هورمون رشد استفاده کرد.

تأثیر ورزش در ترشح هورمون رشد

همانطور که گفته شد، وراثت مهمترین عامل در تعیین قد افراد است؛ ولی عوامل محیطی بسیاری بر رشد جسمانی بعد از تولد تأثیرگذارند. به عنوان نمونه، تغذیه مناسب، انرژی و مواد مورد نیاز رشد را تأمین می کند. همچنین خواب کافی در افرادی که در سنین رشد هستند، بر رشد جسمانی آنها تأثیر زیادی دارد.

ورزش در کنار خواب کافی و منظم، از اصلی ترین عناصر رشد کودکان است. ورزش محرکی مهم برای ترشح هورمون رشد است؛ چراکه در حین انجام فعالیت های ورزشی، هورمون رشد ترشح می شود که این امر می تواند منجر به افزایش قد کودک شود. اما باید در انتخاب نوع ورزش دقت کافی به عمل آورد؛ چراکه ورزش های سنگین ممکن است به صفحات رشد استخوان ها آسیب وارد کنند. زمان مناسب برای انجام حرکات ورزشی، هنگام صبح قبل از خوردن صبحانه است. فعالیت های ورزشی، می بایست آهسته شروع شود و تدریجاً بر سرعت و شدت آن افزوده شود.

ورزش هم مانند هورمون درمانی، تنها در یک بازه سنی مشخص به افزایش قد کودکان کمک می کند؛ چراکه پس از آن صفحه رشد استخوانی بسته می شود. هرچند که ورزش مستمر با تنظیم سطح بسیاری از هورمون های بدن، می تواند افراد را در هر سنی به سوی یک زندگی سالم رهنمون سازد.

چنانچه ساکن کرج هستید و از اختلالات هورمون رشد رنج می برید، می توانید با مراجعه به مطب دکتر محبوبه آقاجانی، متخصص داخلی در کرج واقع در خیابان هفت تیر بلوار شهدای دانش آموز، نسبت به درمان اقدام کنید.

به گفته وی افرادی که در مناطق گرمسیر زندگی می کنند، نسبت به افرادی که در مناطق سردسیر هستند، قد بلندتری دارند و معمولا در مناطق مرتفع، افراد دارای قد کوتاه تر هستند و این شاید به دلیل محدودیت در دسترسی به اکسیژن کافی، برای رشد سلولی باشد، خانواده هایی که دارای وضعیت اجتماعی و اقتصادی خوبی هستند نیز کودکانی قد بلندتر دارند و این امر احتمالا به دلیل نوع تغذیه، فعالیت بدنی و شیوه زندگی آن ها باشد.